Categorie: Proza

Geplaatst op

Het onvermogen door te dringen tot wie je liefhebt

Verschoppelingen, de eerste roman van de Chinees-Amerikaanse schrijfster Yiyun Li, begint op de ochtend van de executie van de achtentwintigjarige Gu Shan, daartoe na tien jaar gevangenschap veroordeeld vanwege haar contrarevolutionaire activiteiten. Rondom die executie ontwikkelen zich de levens van acht andere personages, allemaal op een of andere wijze verbonden met het leven van Gu Shan.

Yiyun Li betoont zich met deze roman wederom een echte verhalenverteller. In 2005 maakte ze wereldwijd furore met een verhalenbundel die dit voorjaar in het Nederlands verscheen onder de titel Een heel leven later. Tot op zekere hoogte heeft ook Verschoppelingen iets van een bundel verhalen, ware het niet dat Li deze acht verschillende levens ingenieus in elkaar heeft weten te vlechten.

Ondanks hun grote onderlinge verschillen zijn al deze mensen, de titel zegt het al, verstoten, of voelen ze zich verstoten. Het duidelijkste geldt dat wellicht voor de negentienjarige Bashi, de engerd die op zoek is naar een jonge bruid maar door iedereen wordt gemeden als de pest. Ook van het vriendelijke bedelaarsechtpaar Hua , dat tijdens het zwerversbestaan zeven te vondeling gelegde babymeisjes op straat heeft gevonden, maar ze ook stuk voor stuk weer is kwijtgeraakt, valt te begrijpen dat ze buiten de reguliere maatschappij staan.

De knappe Kai, daarentegen, lijkt het oppervlakkig gezien goed voor elkaar te hebben. Deze vroegere klasgenote van Shan heeft in tegenstelling tot haar, mede door een goed huwelijk, een zeer succesvol bestaan opgebouwd binnen de rangen van de Communistische Partij. Maar zelfs voordat ze, om anticommunistische activiteiten, door haar man wordt verstoten, voelt ze zich al een verschoppeling; ze voelt zich niet op haar plaats in haar maatschappelijke positie, die ze steeds meer beschouwt als een gevangenis en een verraad aan zichzelf.

Net als in Een heel leven later wordt het gedrag van de personages sterk bepaald door hun onvermogen om werkelijk door te dringen tot hun geliefden; ze bevinden zich in een stilzwijgend conflict met hun ouders en/of kinderen, vaak ook met hun partner. Leraar en mevrouw Gu, de ouders van Shan, zijn al jaren uiteengegroeid, als ze ooit al echt aan elkaar verknocht waren. Het verdriet om de dood van hun dochter verscherpt die afzondering nog eens. Het goedwillige maar naïeve boerenjongetje Tung voelt zich verloren en in de steek gelaten sinds hij een half jaar geleden van zijn grootouders op het platteland is verhuisd naar zijn ouders in de stad. Maar het schrijnendst is het leven van de twaalfjarige, ernstig misvormde Nini, oudste van zeven zusjes, over wie haar moeder verzucht: ‘Hadden we er maar meteen na haar geboorte een einde aan gemaakt ’. Allemaal hunkeren ze naar geborgenheid en liefde – een delicaat onderwerp, dat Li in haar roman opnieuw mooi, ingetogen, met hier en daar een vleugje humor verwerkt.

Het leven van deze personages speelt zich af in Modderrivier, een fictief Chinees provinciestadje van tachtigduizend inwoners, dat voelt als een dorp waar iedereen elkaar kent. Mistroostig zijn de beelden die Yiyun Li van het stadje schetst. Li (1972), die opgroeide in Peking, in 1996 naar de Verenigde Staten trok en zich daar definitief vestigde om zich geheel aan het schrijven te wijden, vermengt het gewone Chinese leven met traditionele verhalen en moderne politieke ontwikkelingen, en net als de meeste Chinese schrijvers is ze niet bang om gruweldaden, zoals we die inmiddels wel kennen uit China’s recente geschiedenis, te boekstaven, zoals bijvoorbeeld de verwijdering van Gu Shans nieren nog voordat de doodstraf is voltrokken. Dergelijke historische feiten worden echter nooit opgevoerd uit effectbejag maar illustreren de levensomstandigheden in Modderrivier.

In Li’s boeken is vrijwel geen enkel personage uitsluitend goed of slecht. Wel zijn ze allemaal getekend door de dilemma’s waar ze in hun leven voor komen te staan, en die voor een groot deel te wijten zijn aan het politieke bestel: Verschoppelingen beslaat een goeie maand, van 29 maart tot 1 mei 1979, een tijd waarin Mao Zedong al weer enkele jaren dood is en de eerste voorzichtige economische hervormingen een sprankje hoop doen gloren. Een hoop die tragisch de grond in wordt geboord.

Recensie in NRC Handelsblad van:
Yiyun Li: Verschoppelingen. Vertaald door Gerda Baardman en Lidwien Biekmann. Atlas, 221 blz.

Geplaatst op

Te veel cliché’s

Beijing Coma is de nieuwste roman van de dissidente schrijver Ma Jian, een van de belangrijkste en moedigste stemmen in de Chinese literatuur volgens Nobelprijswinnaar Gao Xingjian. Net als in zijn vorige twee romans, Het rode stof en De noedelmaker, geeft Ma Jian hier scherpe inkijkjes in de Chinese samenleving van met name de jaren tachtig. Ditmaal vormt de grootschalige studentenopstand in het voorjaar van 1989 op het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing de inzet van het verhaal.

De fictieve Dai Wei, ‘hoofd van de studentenordedienst’ op het plein, is tijdens de bloedige onderdrukking van de opstanden op 4 juni door een kogel in het hoofd getroffen en in een coma geraakt. Vegeterend hoort hij alles wat er om hem heen wordt gezegd en gebeurt, en vanuit dat perspectief doorlopen we ruim tien jaar na het bloedbad – jaren waarin zijn moeder de verzorging van haar zoon uiteindelijk nauwelijks meer kan opbrengen en de Chinese machthebbers even intolerant blijven als altijd. Uit Dai’s herinneringen en gedachten komt geleidelijk een beeld naar boven van zijn leven vóór de fatale dag: zijn jeugd en de Culturele Revolutie, zijn liefdes, en vooral de ontwikkelingen op het plein.

Via Dai Wei’s comateuze lichaam – ‘levend begraven’, ‘een val, een plein zonder uitgang’ – stelt Ma Jian gangbare ideeën over gevangenschap en vrijheid ter discussie: ‘De agent in burger die me neerschoot, heeft wel mijn lichaam, maar niet mijn geest stukgemaakt. Ik ben waarschijnlijk de enige nog levende burger in dit land die geen verklaring van steun voor het ingrijpen van de regering heeft ondertekend.’ Die cynische opmerking sluit aan bij een andere over een van zijn vroegere kameraden, die tijdens het bloedbad zijn benen is kwijtgeraakt: ‘Zijn lichaam leeft, maar zijn geest is dood.’ Hoewel Dai Wei lichamelijk nergens meer toe in staat is, heeft hij wel zijn geestelijke vrijheid behouden; uiteindelijk bevindt niet hij maar de rest van het land zich in een coma.

Toch is Beijing Coma geen simpele, rechtlijnige kritiek op het Chinese regime. Ma Jian houdt ook de zwaktes van de mens tegen het licht, onder meer de hang naar macht, die de demonstrerende studenten op het plein verre van vreemd is. ‘Jullie vechten tegen de dictatuur, maar eigenlijk willen jullie allemaal keizertjes worden’, zegt een student. Tegenover hun idealisme en solidariteit plaatst Ma hun onderlinge rivaliteit, naïviteit, romantiek en onkunde. De combinatie van dat alles houdt de studenten ‘gevangen’ op het plein, terwijl het ze eigenlijk steeds duidelijker wordt dat ze zich beter zouden terugtrekken.

Door die aandacht voor het algemeen menselijke ontstijgt Beijing Coma verreweg het niveau van een verkapt politiek pamflet. Tegelijkertijd is het toch een probleem dat veel van de dingen die Ma beschrijft inmiddels wel bekend zijn . Ook anderen hebben het kannibalisme tijdens de Culturele Revolutie of andere gruwelijkheden tot in de kleinste details beschreven, en ook Ma’s inzichten over leven onder een dictatuur zijn niet erg verrassend.

Schrijft hij er dan beter of indringender over dan anderen? Bij vlagen kan hij zeker meeslepend zijn, maar in dit lijvige boek wordt veel herhaald. De nauwelijks veranderende situatie op het plein wordt haast van dag tot dag, soms zelfs van uur tot uur beschreven, en dat enkele honderden pagina’s lang. Dat de studenten niet alleen door democratische idealen werden geleid is een waarheid als een koe, net zoals het feit dat China een dictatuur is. Het is jammer dat Ma Jian zijn lezer dat toch nog eens meent te moeten inpeperen.

Recensie in NRC Handelsblad van:
Ma Jian: Beijing Coma. Vertaald door Harry Pallemans. Contact, 832 blz.

Geplaatst op

Chinese literatuur in Nederland

De Nederlander lijkt zeer gefascineerd te zijn door de Chinese cultuur. Tentoonstellingen als Go China! Assen-Groningen trekken horden bezoekers en bij Chinese films zitten de zalen vol. Maar gek genoeg blijft de Chinese literatuur vooralsnog een ondergeschoven kindje.

Met enige regelmaat verschijnen er in Nederland boeken die in China zelf een miljoenenoplage kennen, zoals Jiang Rongs Wolventotem. In China werden er miljoenen exemplaren van verkocht. Hier deed het boek het ‘niet slecht’ volgens Job Lisman van uitgeverij Prometheus. ‘Maar het heeft veel minder aandacht getrokken dan verwacht.’ Hoe komt dat? Wat maakt dat Chinese literatuur de Nederlandse lezer maar zo moeilijk kan bekoren?

Allereerst zijn er de grote culturele verschillen: de meeste Nederlanders weten amper iets van China – pas de afgelopen jaren krijgt het publiek meer achtergrondkennis. Specifieker voor de Chinese literatuur is het gebrek aan psychologische ontwikkeling van de personages in de romans. Om die reden liet uitgeverij De Arbeiderspers de nieuwe roman van Ma Jian, in het Engels onlangs verschenen als Beijing Coma, aan zich voorbij gaan: ‘Het dikke boek bevat veel personages,’ zegt uitgever Elik Lettinga, ‘die voor het merendeel niet tot leven komen, waardoor het boek als geheel iets kils blijft houden.’

Dat gevoel van kilheid is niet moeilijk te verklaren. Ook de moderne Chinese romans staan nog sterk in de traditie van het land. Daarin zijn literatuur en maatschappij altijd nauw met elkaar verbonden geweest. Literatuur moest getuigen van de wereld om de schrijver heen en veel minder, zoals in het westen, van de binnenwereld van de schrijver. De poëzie, die traditioneel als het hoogste literaire genre werd beschouwd, vormde altijd de neerslag van een concrete ervaring, maar getuigde vooral van een aardse, naar buiten gerichte blik. De persoonlijke ziel van de schrijver werd eerder verhuld dan onthuld.

De geringe weerklank van Chinese literatuur in Nederland komt ook aan de orde in Chinese literatuur. Aards maar bevlogen van Mark Leenhouts, een van de beste vertalers uit het Chinees. Aan de hand van de belangrijkste werken zet hij in dit boek de ontwikkeling van de moderne Chinese roman sinds het begin van de twintigste eeuw uiteen. In zijn overzichtelijke, prettig geschreven boek bevestigt hij dat die literatuur de westerse lezer diep in het vreemde onderdompelt – veel dieper dan bijvoorbeeld succesvolle ‘exotische’ schrijvers als Gabriel García Márquez of Salman Rushdie dat doen. Een belangrijk verschil lijkt erin te liggen dat die laatste schrijvers diep geworteld zijn in de westerse literaire tradities; de leermeesters van Garciá Márquez zijn Kafka, Sophokles en Faulkner. Voor moderne Chinese schrijvers geldt dat niet, of in veel mindere mate.

Geheel in lijn met de Chinese literaire traditie volgt ook de moderne romanschrijver de buitenwereld van dichtbij. De meeste romans, zowel klassiek als modern, vertellen vooral wat er gebeurt, zonder in te gaan op het waarom. Zelfs het fantastische – de spoken en schimmen die de vroegere volksverhalen bevolkten en in de moderne literatuur nog geregeld opduiken – wordt nuchter en sec in het verhaal verweven.

Westerse critici en lezers hebben daar moeite mee, ze zien er vaak alleen een gebrek aan psychologische diepgang in. Een ander veelgehoord bezwaar hangt daarmee samen: de afwezigheid van een dwingende plot, omdat er niet of nauwelijks naar een ontknoping wordt toegewerkt; eenheid wordt op een andere manier bewerkstelligd, bijvoorbeeld door middel van contrasterende personages.

Leenhouts verklaart het geringe succes dus vooral aan het verschil in literaire vorm. Aan de typisch Chinese context van de romans kan het niet liggen, zo stelt hij, want die is niet anders dan in Chinese films, die wel in trek zijn. Daar valt wel een vraagteken bij te zetten: immers, een boek projecteert nu eenmaal niet een direct beeld op het netvlies zoals een film dat doet – en beelden werken relatief snel op het gemoed.

Niet overal in Europa heeft de Chinese literatuur het moeilijk. In Frankrijk is het aanbod veel groter. Vuistdikke klassieke romans als De droom van de rode kamer, Het verhaal van de wateroever en De reis naar het westen zijn integraal vertaald en opgenomen in de prestigieuze Pléiade-reeks. Zelfs Taiwan wordt niet over het hoofd gezien, getuige vertalingen van onder meer Wang Wenxing, Guo Zheng en Zhang Dachun: allemaal schrijvers die in het Westen volkomen onbekend zijn, maar in eigen land een status hebben die vergelijkbaar is met die van Cees Nooteboom of Arnon Grunberg bij ons.

Maar de Nederlandse markt is kleiner, wat de uitgevers ongetwijfeld voorzichtig maakt. Vrijwel elke Nederlandse uitgever heeft wel een Chinees boek in zijn fonds, maar meestal blijft het bij één titel. Zelfs de verkoop van Nobelprijswinnaar Gao Xingjian bij Meulenhoff heeft geen zoden aan de dijk gezet, en zijn Nederlandstalige oeuvre is dan ook beperkt gebleven tot twee boeken. De Geus is de enige uitgeverij die wel een klein Chinees fonds heeft opgebouwd, met namen als Han Shaogong, Su Tong, Yu Hua en Pai Hsien-yung. Zij vormen, met anderen, het summum van de Chinese literatuur, maar worden in Nederland nauwelijks opgemerkt.

Wat wel wordt opgemerkt zijn boeken als Jung Changs Wilde zwanen (1992) en Lulu Wangs Het Lelietheater (1997), die strikt gezien niet onder de Chinese literatuur vallen, omdat ze niet in het Chinees zijn geschreven, maar in het Engels en het Nederlands, door schrijfsters die hun vaderland op dat moment al enige tijd hadden verlaten. Beide boeken verhalen de lotgevallen van een meisje tijdens de Culturele Revolutie in China en geven en passant veel uitleg over de Chinese geschiedenis, maatschappij, cultuur et cetera. Voor de Chinese lezer zijn ze daarom weinig interessant.

Door het succes van deze boeken lijkt de Nederlandse markt zich te zijn gaan richten op boeken van vrouwen over sterke vrouwen. Vaak gaan ze over een historisch bekende vrouw die zich door een woelige tijd heen sleept. Zo verschenen er de afgelopen jaren maar liefst drie boeken over Tzu Hsi, de laatste keizerin van China, één over een andere keizerin, een roman gebaseerd op het waar gebeurde verhaal van een zeventiende-eeuwse vrouw, en een boek over de Chinese kunstenares Pan Yuling. Dit laatste boek werd overigens geschreven door de niet-Chinese Jennifer Cody Epstein, maar volgt precies hetzelfde patroon. De titels, omslagen en licht romantische invalshoeken zijn vrijwel uitwisselbaar.

Lijnrecht tegenover dit soort romans, die vooral de bekende clichébeelden van het oude China moeten oproepen, staat een andere categorie van opnieuw vrouwelijke auteurs: hippe jonge schrijfsters uit China zelf, zoals Mian Mian, Wei Hui en Yin Lichuan, met romans over het (post)moderne, wilde stadsleven, waarin drank, drugs en seks de boventoon voeren. Zelfs de tamelijk brave autobiografie van het pubermeisje Chun Sue werd in het Nederlands vertaald.

Deze vrouwentrend bewijst nog maar eens dat de meeste lezers en uitgevers vooral het bekende zoeken: het glorieuze keizerrijk van weleer, het land van de communistische dictatuur, het land van de economische boom – dat is waar een Chinese roman over hóórt te gaan. En die bekende verhalen werken des te beter als ze worden getoond vanuit het perspectief van een onafhankelijke vrouw die tot wasdom komt.

Gezien het stof dat sommige van de genoemde boeken in China of internationaal hebben doen opwaaien, is het op zichzelf een goede zaak dat ze ook bij ons verschijnen, maar het is jammer dat er daarnaast niet wat meer ruimte is voor hedendaagse auteurs die een ander geluid laten horen. Shi Tiesheng bijvoorbeeld, die in China erg geliefd is vanwege zijn openhartige stijl en filosofische inslag en wiens werk juist stilte ademt; Can Xue, bekend om haar surrealistische, droomachtige vertellingen; Chen Cun, wiens beschrijvingen van onbeduidende feiten en mensen impliciet een bijtende analyse van de hedendaagse maatschappij en de verhoudingen tussen man en vrouw behelzen; Ge Fei, met zijn bevreemdende herscheppingen van ervaringen uit de grote stad en zijn eigenzinnige bewerkingen van klassieke Chinese teksten; of Jia Pingwa met zijn subtiele aandacht voor plaatselijke tradities en de cultuur van het platteland.

In principe hebben Nederlandse uitgevers wel toegang tot het werk van deze schrijvers (overigens juist een overwegend mannelijk gezelschap!). Dat wordt namelijk wel vertaald in het Frans, Engels en Duits, en geregeld staan er verhalen van hen in Het trage vuur, tijdschrift voor Chinese literatuur. Misschien speelt het Nederland parten dat er weinig literair vertalers uit het Chinees zijn (een kwestie van kip en ei) en dat we nog geen echte vertaaltraditie vanuit het Chinees hebben. De laatste jaren lijkt daar enige verandering in te komen, maar blijkbaar weten veel uitgevers nog niet de weg naar die paar kenners nog niet te vinden en volgen ze dus maar de Amerikaanse markt. In het slechtste geval gebeurt dat zelfs inclusief doorvertaling van de Amerikaanse vertaling, zoals bij de topschrijver Mo Yan, met alle fouten en stilistische vervlakkingen van dien.

Volgend jaar is China eregast op de Frankfurter Buchmesse. Het wachten is op de Chinese schrijver die als een García Márquez zijn nationale literatuur in één keer op de wereldkaart kan zetten – en op een uitgever die zich durft op te werpen als ambassadeur van die literatuur, zoals het goede oude Meulenhoff dertig jaar geleden met de Zuid-Amerikanen deed.

In NRC Handelsblad.
Mark Leenhouts, Chinese literatuur van nu. Aards maar bevlogen. De Geus, 208 blz.

Geplaatst op

Het beeld van Mao gaat aan gruzelementen

Wat zoeken wij in een buitenlandse literatuur zoals de Chinese, die zover van ons af staat? Iets ondefinieerbaars maar ‘typisch Chinees’ blijkbaar, want vaak vragen lezers van moderne Chinese literatuur zich een beetje teleurgesteld af ‘wat er nou Chinees is aan dit verhaal’.

Boeken als Lulu Wangs Het lelietheater verkopen waarschijnlijk juist zo goed omdat ze aan de verwachting van ‘het Chinese’ beantwoorden. Ze laten het andere, het exotische zien in de vorm van belangrijke historische gebeurtenissen, aangevuld met een flinke dosis couleur locale.

De roman Dien het volk van Yan Lianke, een vooraanstaand schrijver in China, heeft ook zo’n gebeurtenis tot inzet: de Culturele Revolutie, die het verhaal meteen in een karakteristieke tijd en ruimte plaatst en het boek de gezochte ‘Chineesheid’ verleent. Maar Dien het volk is geen roman om bij weg te dromen, het is een satire waarin Mao Zedong en de Culturele Revolutie op de hak worden genomen.

De belastering van Mao en de beschrijvingen van vrije seks waren een paar van de redenen waarom het boek in China verboden is, zoals de cover ons opzichtig duidelijk maakt. Ook die morele en politieke veroordeling staat garant voor een inkijkje in de exotische cultuur: een waarde die daar hoog in het vaandel staat, wordt kennelijk geschonden. Bovendien heeft het schandaal zelf natuurlijk een magnetische aantrekking; zo vond deze roman in China via internet alsnog een miljoenenpubliek.

Het verhaal volgt een kortstondige maar stormachtige, buitenechtelijke liefdesrelatie. Op het hoogtepunt daarvan verbrijzelen de geliefden een Mao-beeld en andere revolutionaire insignes. Die oneerbiedige acties ontaarden in een strijd wie van de twee zich het meest contrarevolutionair durft te tonen om daarmee te bewijzen dat zijn liefde het sterkst is.

Dat op zich interessante gegeven is erg cultuurgebonden en voor Chinezen veel humoristischer en choquerender dan het voor Nederlandse lezers waarschijnlijk zal zijn, omdat Mao voor ons weinig of geen status heeft. De wurgende greep van een relatie die tot gevaarlijke handelingen leidt, zou wél spanning voor de Nederlandse lezer kunnen creëren, maar dat element wordt in de roman helaas nauwelijks uitgewerkt.

Daarmee blijft het boek hangen in de nationale achtergrond van waaruit het is ontstaan, want de wijze waarop Yan alles beschrijft is weinig inspirerend. De ontwikkeling van de relatie wordt rechtlijnig gepresenteerd in clichématige beelden en platitudes (‘hij wist nog niet dat de hoogste vreugde altijd de diepste smart brengt’). Zo lijkt er voor deze in China opzienbarende roman internationaal toch geen bijzonder florissante toekomst weggelegd.

Recensie voor NRC Handelsblad van:
Yan Lianke: Dien het volk. Vertaald uit het Chinees door Mark Leenhouts. Podium, 191 blz.

Geplaatst op

Bijna onsterfelijk

‘De mens is zijn eigen vijand, in zijn diepste wezen wil hij geen mens zijn maar een onsterfelijke worden.’ Het verlangen naar onsterfelijkheid, lichamelijk en geestelijk, is in veel culturen een vertrouwd verschijnsel, en ook in de Chinese traditie is het diepgeworteld. De novelle Maanopera van de in China gevierde Bi Feiyu gaat over Xiao Yanqiu, een vrouw die de onsterfelijkheid van de roem najaagt.

Die roem heeft ze ooit kort gekend, toen ze de hoofdrol speelde in een beroemde opera over de mythische Chang’e. Deze werd daadwerkelijk onsterfelijk doordat ze in haar eentje de onsterfelijkheidspil innam die haar man had gekregen en samen met haar moest delen. Daarna steeg ze op naar de maan, vanwaar ze nu nog altijd neerkijkt op de aarde.

Yanqiu hielp haar stijgende sterrenstatus zelf om zeep door een glas heet water in het gezicht te gooien van haar doublure toen die haar rol voor één keer overnam. Twintig jaar later krijgt ze een nieuwe kans, omdat een rijke fabrieksdirecteur haar weer als Chang’e op het toneel wil zien. Maar de geschiedenis herhaalt zich en opnieuw identificeert Yanqiu zich volledig met haar rol: ‘zíj was Chang’e, en zij alleen.’

De traditionele Chinese operawereld vormt het kleurrijke decor van deze novelle. Maar achter de coulissen bevindt zich het moderne, snelle China waar alles draait om het grote geld en waar ambitie en jaloezie de overhand hebben. Met zinnen als ‘het is tegenwoordig geen schande meer om je geldschieter zijn zin te geven’ en ‘de mens slikt altijd de verkeerde pil…Waarom wil hij altijd meer dan hem gegeven is?’ lijkt de schrijver een impliciete kritiek op die maatschappij te willen geven.

Uiteindelijk gaat Yanqiu bijna ten onder aan haar ambitie, maar haar tragiek blijft een beetje in het lege hangen: waarom voelt ze zich Chang’e en is ze zo eerzuchtig? Omdat ze net zo eenzaam en verkild is als Chang’e op de maan? Omdat ze ook niet in staat is te delen? Zou ze zich net zo hebben geïdentificeerd met elke willekeurige andere rol?

Doordat Yanqiu als personage nogal stereotiep is, blijft Maanopera, het eerste boek van Bi in het Nederlands, wat schetsmatig. Daardoor rijst de vraag waarom dit boek wél verschijnt, terwijl iemand als Shi Tiesheng, die in zijn openhartige teksten sympathie toont voor al wat menselijk is, nog altijd onvertaald is.

Recensie in NRC Handelsblad van:
Bi Feiyu, Maanopera. Vertaald uit het Chinees door Mark Leenhouts. De Geus, 107 blz.